xalvat@yahoo.com        m.ilbeigi@yahoo.fr          

  

                    

 

 
 

Saturday, May 17, 2008

شترنج و تخنه نرد

 
سه‌شنبه ۲۴/اردیبهشت/۱۳۸۷ - ۱۳/می/۲۰۰۸

شطرنج عربیده‌ی شترنگ پارسی است که خود نیز از چاتورنگای (caturanga) هندی گرفته شده است. چاتورنگا به معنای چهار رنگ است و این رنگ در سانسکریت و پارسی باستان به معنای رسته‌ی نظامی نیز هست همان که در انگلیسی به شکل rank درآمده است. دکتر کاوه فرخ در کتاب «سواره نظام نخبه‌ی ساسانیان» (اسواران) می‌نویسد که رنگ را نخستین بار هخامنشیان برای تعیین و تمایز رسته‌های نظامی به کار بردند.

در شاهنامه‌ی فردوسی بر اساس نوشته‌های پهلوی/ساسانی در داستان اختراع شترنج می‌خوانیم که رای (راجه‌ی) هندیان برای خسرو انوشیروان (انوشه‌روان=روان جاویدان) بازی شترنج را می‌فرستد و می‌گوید اگر توانستید در یک هفته این را حل کنید که ما هم چنان به شما باژ و ساو (مالیات) می‌دهیم. وگرنه دیگر چیزی به شما نمی‌دهیم. بزرگمهر با نبوغ خود نحوه‌ی آن بازی را کشف می‌کند و هندیان شگفت زده می‌شوند. در عوض بزرگمهر بازی تخته نرد را اختراع می‌کند و از هندیان می‌خواهد که آن را حل کنند اما آنان ناتوان می‌مانند.

در داستان‌های مردمی (فولکلور) نیز هست که وقتی خسرو انوشیروان از بزرگمهر می‌پرسد چه پاداشی می‌خواهی می‌گوید در خانه‌ی اول زمین شترنگ یک دانه گندم بگذار. بعد در هر خانه دو برابر خانه‌ی قبلی گندم بگذار. اگر این تعداد را حساب کنیم می‌شود مجموع ۲ به توان صفر تا ۲ به توان ۶۳. که خود ۲ به توان ۶۳ برابر است با ۹/۲۲۳/۳۷۲/۰۳۶/۸۵۴/۷۷۵/۸۰۸ دانه گندم!

داستان در نهادن شطرنج
 
بیاورد پس نامه‌ای بر پرند --------------------- نبشته به نوشین‌روان رای هند
یکی تخت شطرنج کرده به رنج -------------------- تهی کرده از رنج شطرنج گنج
بیاورد پیغام هندی ز رای ------------------ که «تا چرخ باشد تو بادی به جای!
کسی کو بدانش برد رنج بیش ------------------- بفرمای تا تخت شطرنج پیش،
نهند و ز هر گونه رای آورند ----------------- که این نغز بازی به جای آورند
بدانند هر مهره‌ای را به نام ----------------- که گویند پس خانه‌ی او کدام
پیاده بدانند و پیل و سپاه ----------------- رخ واسب و رفتار فرزین و شاه
گراین نغز بازی به جای آورند -------------- درین کار پاکیزه رای آورند
همان باژ و ساوی که فرمودشاه ------------------- به خوبی فرستم بر آن بارگاه
وگر نامداران ایران گروه ------------------ ازین دانش آیند یک سر ستوه
چو با دانش ما ندارند تاو ------------------ نخواهند زین بوم و بر باژ و ساو
همان باژ باید پذیرفت نیز -------------------- که دانش به از نامبردار چیز

دکتر تورج دریایی مقاله‌ی مفصلی درباره‌ی این داستان از روی متن‌های ساسانی به همراه تحلیل آن دارد. بر اساس این نوشته، نخستین اشاره به بازی شترنگ در هندوستان به سال ۵۰۰ پیش از میلاد است و در داستان «مهاباراتا». چاتورنگا اشاره است به چهار بخش لشکر: پیل، اسب، کشتی، و پیاده نظام (hasty-aśva-nauka-padāta). بعد به پیل، اسب، گردونه، پیاده نظام (hasty-aśva-ratha-padāta) تغییر یافت که در آن شاه و فرزین (وزیر) نیز شرکت دارند.

وی می‌نویسد که «نرد» را در اصل «نیو اردشیر» (به معنای «اردشیر نجیب است» اشاره به اردشیر بابکان) می‌نامیدند و به تدریج به شکل «نردشیر» و بعد «نرد» کوتاه شده است.

برای جزییات بیشتر ن. ک. مقاله‌ی دکتر تورج دریایی در ۳۴ صفحه به قالب پی.دی.اف (۲۸۱ کیلوبایت)

: