واقعیت واقعۀ کشته شدن یحیی

درهم خلیفۀ عبّاسی منصور، ضرب کوفه (٧٦١ م).

ولی همین واقعیت واقعۀ کشته شدن یحیی نیز نزد شیعیان به نحو ناهنجاری قلب شده است و این فرد تاریخی با واژگون شدن کنیه ابوالحسن وی تبدیل به کودک در چاه حسن عسکری شده است. منظور از چاه همان منطقۀ شاهی (سرزمین چاه) در نزدیکی قادسیه است که یحیی در آنجا به قتل رسید. منابع کهن در این منطقه از شهری به نام بانقیا (محل بیرون کشیده شدن [فرزند از چاه] = شاوی) به عنوان موطن ابراهیم یاد می کنند. ابوالفرج اصفهانی به صراحت آنجا را محل قتل یحیی ذکر کرده و بدین سبب او را قتیل شاهی می نامد:

یحیى راه كوفه را پیش گرفت و به قصد كوفه به راه افتاد، وجه فلس سر راه او آمد و جنگ سختى با او كرد ولى در برابر یحیى تاب نیاورد گریخت ولى یحیى او را تعقیب نكرد. وجه فلس همچنان برفت تا به شاهى (سرزمین چاه) رسید و در آنجا به حسین ابن اسماعیل برخورد و با هم در آنجا به استراحت و عیش و نوش پرداختند و از دو لشكر آنها كه به هم رسیده بود، سپاهى نیرومند تشكیل شد.

از آن سو یاران یحیى بن عمر او را وادار كردند تا هر چه زودتر به جنگ حسین بن اسماعیل برود. در میان آنها مردى به نام هیضم بن علاء عجلى بود كه با گروهى از خویشان و فامیل خود به یارى یحیى آمده بود ولى پیادگان و اسبان آنها به علت اینكه راه زیادى پیموده، خسته بودند، و هنگامى كه جنگ شروع شد نخستین كسانى كه فرار كرد همین هیضم و همراهان او بودند.

و گفته اند: حسین بن اسماعیل این نقشه را كشیده بود و قبلا با هیضم قرار گذارده بود كه چون جنگ آغاز شد او و همراهان وى فرار كنند (تا دیگران نیز فرار نمایند.) ولى دستۀ دیگرى گفته اند: فرار آنها به خاطر همان خستگى و رنجى بود كه در راه دیده بودند.

و على بن سلیمان كوفى از پدرش روایت كرده كه (پس از قتل یحیى) روزى من با هیضم در جایى بودیم، سخن از جریان كار یحیى بن عمر به میان آمد، هیضم سوگند به طلاق همسرش خورد كه فرار من طبق نقشه و دسیسه‌اى نبود، بلكه یحیى در جنگ مردى بى باك و متهور بود به طورى كه یكه و تنها حمله مى كرد و میان لشكر دشمن مى رفت و دوباره بازمى گشت، و من او را از این كار نهى كردم ولى نپذیرفت تا اینكه یك بار یك‌تنه حمله كرد و من نگاه كردم دیدم در میان لشكر دشمن به زمین افتاد و چون دیدم كه او كشته شد با همراهان خود از میدان بازگشتیم.

ابن عمار — راوى حدیث — گوید: همین كه یحیى مشاهده كرد هیضم از میدان گریخت در جاى خود ایستاد و جنگید تا به قتل رسید، و سعد ضبابى سرش را جدا كرده به نزد حسین بن اسماعیل آورد، و در چهره‌اش به قدرى اثر شمشیر و زخم بود كه شناخته نمى شد.

از سوی دیگر اساس این واقعه کشته شدن یحیی در شاهی (سرزمین چاه) با محل سئوشیانت ایرانیان یعنی دریای کانس اویه (چاه آب، دریای کیش، خلیج فارس) مطابق می شده است که بنا به اعتقادات زرتشتی نطفۀ زرتشت که تبدیل به سئوشیانت خواهد شد در آن نگهداری میشود. این سئوشیانت (منجی و سودرسان) به نوبۀ خود اشاره به بردیه پسر کورش محبوب امپراطوری هخامنشیان بوده است که مقر حکومت مردمگرایانه‌اش بندر طاهری در ساحل خلیج فارس (دریای گود و پست) بوده است. قابل توجه است که در نامهای کارون (رود چاه) و شاخۀ مهمی از آن شاهو یا چاهو، اسامی عربی و فارسی شاهو (شاوی) و چاهو در همین معنی چاه به هم می رسند.

مطابق نویسندگان پورتال راسخون، قیام ”یحیى بن عمر“ (بن یحیى بن حسین بن زید بن على بن حسین بن على بن ابى طالب علیه السلام): كنیه او ”ابوالحسن“ بود. او در سال ٢٥٠ ه، یعنی عهد تولد حسن عسکری در ایام خلافت ”مستعین“ در ”كوفه“ قیام كرد و مردى زاهد، متقى ، عابد، عالم (١٥٩)، بسیار شجاع و جنگجو، و داراى بدنى محكم و قلبى قوى بود (١٦٠). او قبل از زیارت قبر امام حسین علیه السلام رفت و زوار را از قصد خود آگاه كرد و آنگاه داخل ”كوفه“ شد و قیام خود را علنى كرد (١٦١).

برخى از مورخان علت قیام او را تنگدستى و مشقتى مى دانند كه از جانب ”متوكل“ و ”ترك‌ها“ به وى رسیده بود (١٦٢). در حالى كه ”ابو الفرج اصفهانى“ در ”مقاتل الطالبیین“ خبرى را از او نقل مى كند كه به روشنى نشان مى دهد او فقط براى رضاى خداوند سبحان، قیام كرده و جز آن هدفى نداشته است (١٦٣). او در ”كوفه“ مردم را به ”رضاى آل محمد“ (صلوات الله علیهم) دعوت مى كرد، عده زیادى به او پیوستند و به او بسیار علاقه مند بودند. توده مردم ”بغداد“ او را به عنوان ”ولى“ برگزیدند، در حالى كه سابقه ندارد مردم ”بغداد“ غیر او، كس دیگرى را به ولایت قبول داشته باشند. جمعى از اهالى سرشناس ”كوفه“ كه خردمند و با تدبیر بودند، با او بیعت كردند.

”حسین بن اسماعیل“ با او جنگید و این مرد بزرگ علوى را كشت و سرش را به ”سامرا“ براى ”مستعین“ فرستاد؛ او هم پس از مدتى آن را به ”بغداد“ فرستاد، تا در آنجا نصب شود و مردم مشاهده كنند، اما از ترس مردم چنین كارى صورت نگرفت (١٦٤).

مردم در اثر عشق و علاقه‌اى كه به او داشتند در مرگش ضجه مى زدند و بزرگ و كوچك برایش اشك ریختند و در مصیبت او اشعار زیادى سرودند (١٦٥) تا آنجا كه ”ابو الفرج اصفهانى“ مى گوید: «من نشنیده ام كه براى احدى عزادارى شده باشد و یا بیش از آن اندازه كه شعر در مصیبت او سروده شد دربارۀ دیگرى سروده شده باشد (١٦٦).» (منبع عصر غیبت (٦) قیام های علویان از پور سید آقایی، جباری، عاشوری، حکیم، پورتال راسخون)

مطابق کتاب مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی، على بن محمد بن جعفر علوى در رثاء یحیى بن عمر گوید:

تضوع مسكا جانب القبر ان ثوى
و ما كان لو لا شلوه یتضوع

مصارع اقوام كرام اعزه
ابیح الخیر فى القوم مصرع

١. قبر یحیى بوى مشك مى دهد چون او در آن آرمیده، و اگر بدن او در آن قبر نبود بوى مشك نمى داد.
٢. آرامگاه مردانى بزرگوار و عزیز در میان آنها آرامگاه یحیى آشكار است.

و نیز در رثا او گوید:

فان یك یحیى ادرك الحتف یومه
فما مات و هو كریم

و مامات حتى قال طلاب نفسه:
سقى الله یحیى انه لصمیم

فتى آنست بالروع و الباس نفسه
و لیس كمن لاقاه و هو سنوم

فتى غرة للیوم و هو بهیم
و وجه لوجه الجمع و هو عظیم

لعمرى ابنة الطیار اذنتجت به
له شیم لا تجتوى و نسیم

لقد بیضت وجه الزمان بوجهه
و سرت به الاسلام و هو كظیم

فما انتجت من مثله هاشمیة
و لا قبلته الكف و هو فطیم

١. اگر مرگ در آن روز به سراغ یحیى آمد و در حال بزرگوارى از این جهان رفت .
٢. و از این جهان نرفت تا وقتى كه حتى دشمنانش گفتند: خدا یحیى را سیراب كند كه مردى پاك و بزرگوار بود.
٣.جوانمردى كه جانش به سختى و هراس مانوس گشته بود و مانند مردان حیله گر نبود.
٤. جوانمردى كه روشنى روزهاى تار مى بود و نیز بزرگ هر انجمن و شخص بزرگوارى بود.
٥. قسم به جان خودم كه مادرش فرزند جعفر طیار، هنگام كه او را در شكم داشت داراى خصالى بود و بوى خوشى داشت كه ناخوش داشت در آنجا باشد.
٦. راستى كه چهره روزگار را مادرش به چهره او روشن كرد و اسلام را به وجود او خشنود نمود و فرزند او خشم خود فرو برنده بود.
٧. هیچ زن هاشمى مانند او را نزائید، و هیچ دستى مانند او را پرستارى نكرد تا از شیر بازگرفته شد. (منبع تارنگار غدیر، دوران)

بنا به ابن اثیر و مسعودی بعضی از اصحابش شکست او را نپذیرفتند و گفتند: «او کشته نشد و او است که المهدی القائم (= استوت ارته زرتشتیان یعنی استوار دارنده آئین داد و عدل) می باشد و در آینده قیام خواهد کرد.» یحیی (قتیل شاهی) هم مثل حسن بن زید در تهیه خروج خویش دعوت به”الرضا من آل محمد“ کرده بود و همچون وی در بیعتِ غیر از الزام تمسک به کتاب و سنت:
 اقامه عدل،
 اعانت مستضعفان و
 نصرت اهل بیت را

در اینجا مطالب کاملی را در باب یحیی بن عمر از سایت پژوهشکده باقر العلوم به عینه نقل می نمائیم:

عنوان: قیام یحیی بن عمر
نویسنده: سعیده سلطانی مقدم
كلمات كلیدی: تاریخ، یحیی بن عمر، عمر بن فرج، كوفه، زیدیه، مستعین خلیفه عباسی، متوكل