xalvat@yahoo.com        m.ilbeigi@yahoo.fr          

  

                                     

اطلاعاتی پیرامون نام های دریای خزر  Caspian sea

 

درياچه خزر به عنوان بزرگ ترين درياچه روي زمين كه به واسطه بزرگي، دريا خوانده مي‌شود، در دوران سوم زمين شناسي پديد آمد و در طول تاريخ در حيات ساكنان منطقه و در سرنوشت حاشيه‌نشينان آن نقش مهمي داشته است.

امروزه اهميت و نقش مهم درياي خزر به دليل داشتن ذخاير با ارزش خاوياري و ديگر ماهيان آن، ذخاير عظيم نفت و گاز و ژئوپولتيكي بركسي پوشيده نيست.

در اين ميان برخي از محققان و كارشناسان امر عنوان مي‌كنند به رغم اهميت و تاثيرگذاري اين درياچه، تاكنون نام واحد مناسبي براي اين دريا از سوي ايران انتخاب نشده است.

در مورد اين دريا در متون تاريخي به نام‌هاي مختلف و متفاوتي بر مي‌خوريم كه اين موضوع ناشي از اين است كه در طول اعصار مختلف، نام اين دريا به مقتضاي زمان، از نام قوميت‌ها، سرزمين‌ها، شهرهاي حاشيه آن و حتي زبان‌هاي محلي گرفته شده است.

به گفته برخي از محققين بيش از ‪ ۳۶‬نام براي درياي خزر به كار رفته است.

دريای خزر يا خزران، دريای كاسپين، دريای اقانيا، دريای هيركانی، دريای گرگان (جرجان)، درياي طبرستان، دريای باكو، دريای طيلسان (تالش)، دريای آبسكون، درياي كمرود، درياي گيلان( جيلان)، دریای دیلم، دريای گسكر، دريای كپورچال، دريای خوالينسك (‪,(khwalynsk‬دريای استراباد، شيروان، خراسان و مازندران از جمله نام‌هايي است كه در طول تاريخ بر پهنه آبي شمال ايران نهاده شده است.

درتاريخ معاصر سه نام مازندران، خزر و كاسپين متداول ترين نام بوده‌اند كه بر اين دريا نهاده شده است كه هر كدام ريشه سرزميني و قومي دارند.

گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي دراين خصوص كه بخشي از آن هفته گذشته در برخي از نشريات محلي گيلان منتشر شد بار ديگر بهانه‌اي شد كه اين موضوع مجددا مورد بحث محافل مختلف قرار گيرد.

براساس آن گزارش، مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي انتخاب نام درياي خزر را براي پهنه آبي شمال ايران نامناسب دانسته و خواستار تجديد نظر در اين زمينه شده بود.

اين مركز گزارش خود تصريح كرده است كه پهنه آبي شمال ايران در زمان حاضر در داخل كشور به نام درياي خزر شناخته مي‌شود و اين در حالي است كه در سطح بين‌المللي آن را به نام دريای كاسپين ‪ (Caspian sea‬مي‌شناسند.

به عقيده مركز پژوهش‌هاي مجلس نخستين بار تغيير نام آن در ايران دوران معاصر در سال ‪ ۱۳۷۵‬رخ داد كه بر اساس مصوبه هيات وزيران با تاكيد بر هويت ايراني دريا، نام پهنه آبي شمال ايران از درياي خزر به درياي مازندران تغيير داده شد، اما در اواخر سال ‪ ۱۳۸۱‬نام اين دريا مجددا به درياي خزر تغيير يافت.

اين مركز معتقد است ريشه نام كاسپين فارسي است و نام‌گذاري اين دريا به خزر به سبب آشفتگي درمعناي نام و ناآشنايي با ريشه نام دريا بوده است.

بنا به‌نظر اين مركز، پژوهش‌هاي جديد نشان مي‌دهد كه كاسپين خود از نام قوم سفيدپوست كاسپي گرفته شده است كه در كرانه‌هاي غربي تا جنوب غربي آن ساكن بودند و به تدريج تا كرانه‌هاي جنوبي آمدند و تحقيقات جديد ثابت مي كند كه نسل گيلك زبان‌ها شامل طبري‌ها و ديلمي‌ها همگي مشتق از اين قوم هستند واين مدعا اثبات مي‌كند كه كاسپين نام جهاني و حقيقي اين دريا است.

باتوجه به موارد مطرح شده، به نظر مي‌رسد كه سه اسم خزر، مازندران و كاسپين سه عنوان رايجي هستند كه بايستي درمورد يكي از آنها به اجماع رسيد.

در خصوص خزر يا خزران، به گفته برخي از محققان، خزرها مردمي بودند كه در قرن هفتم يا هشتم هجري ازآسياي ميانه نزديك درياي خزر به دو طرف ساحل رود ولگا مهاجرت كردند و در اين سرزمين مسكن گرفتند و سپس از آنجا به روسيه كنوني و به طرف مغرب پيشروي كردند.

حكومت خزرها در قرن دهم و اوايل قرن يازدهم به وسيله روس‌ها برچيده شد و نام خزر توسط ايرانيان و عرب‌ها به درياي آبي شمال ايران داده شد.

برخي محققان نيز نام خزر را مشتق از شخر مي‌دانند كه روزگاري به سرزمين‌هاي واقع در بين راس‌الجبال البرز و مناطقي كه امروزه خوار و سمنان و دامغان و شاهرود خوانده مي‌شوند، مي‌گفتند.

اين محققان احتمال مي‌دهند كه در وقايع‌نگاري خارجيان بخصوص يونانيان و روميان اين كلمه مبدل به خزر شده باشد.

به‌گفته برخي ازمحققان، مازندران امروزي جانشين همان سرزمين قديمي طبرستان است كه از قوم تيپير (‪ (Tapyrien‬گرفته شده است.

تيپيرها مردمي بودند كه سال‌هاي پيش از ميلاد مسيح در جنوب درياي خزر مي‌زيستند و واژه تبر يا طبر نيز از اين قوم گرفته شده است و طبرستان ناحيه مسكوني آنها بوده است.

به گفته اين محققان نام مازندران از قرن دوازدهم ميلادي (ششم هجري قمري) به جاي طبرستان به كار رفته و جانشين آن شده است.

اما در مورد نام كاسپين (كاسی) برخي ازمورخان مي‌گويند: كاسپين يا كاسپی‌ها در جمهوري آذربايجان كنوني زندگي مي‌كردند، اين قوم تنها در اولين سده تاريخ ميلادي مي‌زيستند امااطلاق نام آنها به درياي خزر از قرن نهم رايج شده است.

به گفته اين دسته از محققان، كاسي‌ها از قديميترين اقوام ماقبل آريايي هستند كه در ساحل درياي خزر زندگي مي‌كردند.

به عقيده برخي از محققان، حضور اين قوم در حوالي خزر و كوههاي زاگرس به ‪ ۲۵۰۰‬سال قبل از ميلاد، برخي ديگر از محققان تا قرن هيجده قبل از ميلاد و عده‌اي از باستان‌شناسان نيز، تا قرن ‪ ۲۴‬قبل از ميلاد برمي‌گردد.

جعفر خمامی زاده يكي از مترجمان و محققان برجسته و مشهور گيلان كه كتابي به نام درياي خزر تاليف كرده‌است دراين‌باره به خبرنگار ايرنا گفت: مناسب ترين و برازنده‌ترين نامي كه مي‌توان بر اين بزرگ ترين درياچه جهان نهاد "دريای كاسی" (كاسپين) است.