آواز خراباتی در تهران قدیم
تهران پیش از این که مثل امروز هویتی چند فرهنگی بیابد، برای خودش شخصیتی مستقل داشت. یعنی از زمانی که آقا محمد خان قاجار تصمیم گرفت پایتخت حکومتش تهران باشد، تا پیش از سیل مهاجرت مردم به این شهر در دروره پهلوی دوم، پایتخت سیاسی ایران دارای هویت فرهنگی کاملاً متمایزی از دیگر نقاط کشور بود که از یکی از نمادهای به یادگار مانده آن دوران را می توان در آواز خاص تهران قدیم جستجو کرد. این سبک که به "آواز کوچه باغی" یا "باباشمل" معروف است معمولاً توسط داش مشدی ها و لوطی ها خوانده می شد. آنان آخر شب و در حال عبور از کوچه ها نوعی آواز برگرفته از موسیقی دستگاهی می خواندند که بعدها به عنوان "بیات تهران" هم معروف شد. شاید بتوان گفت این گونه ترانه ها، نمونه وطنی آوازهای سیاه پوستان آمریکا در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی باشند. این آواز با نام های مختلفی همچون "بیات تهران" ، ""کوچه باغی" ، "باباشمل" ، "جاهلی" و "خراباتی" مشهور است.
این شیوه بعدها به بیات تهران یا بیات ری معروف شد و اولین هنرمندی که رسماً در این سبک خواند جواد بدیع زاده خواننده ترانه جاودانی "شد خزان" بود و اولین صفحه رسمی بیات تهران را در حدود سال 1314 در حلب با همراهی ویولون ابوالحسن صبا ضبط کرد که روی اول صفحه "دعای عاشق" و روی دوم آن "نفرین عاشق" نام دارد و تمام اشعارش از "کفاش خراسانی" است. بدیع زاده در کتاب خاطراتش "از گلبانگ محراب تا بانگ مضراب" صفحه 224 تا 229 چگونگی علاقه مندی اش به خواندن این نوع سبک را که در واقع "غیر ردیفی" است شرح می دهد و اینکه چه کسی پیشنهاد می کند تا نام این شیوه را بیات تهران بگذارند، توضیحات جالبی می دهد. داستان از این قرار است، بدیع زاده که در تدارک سفر بیروت و حلب برای ضبط چند صفحه بوده است شبی در منزلش مهمانی می دهد. مهمانانش عبات بوده اند از: ذکاءالملک فروغی، ملک الشعرا بهار، سید کاظم خان اتحاد مدیر روزنامه امید، ابوالحسن صبا، حبیب سماعی و حسین یاحقی. ساز و ضرب و حال و هوایی در آن شب داشته اند. دائی بدیع زاده، سید یحیی سعید هم سر زده وارد می شود و بدون اینکه متو جه مهمانان باشد غزلی از سعدی را در دستگاه ماهور می خواند که جمع و از همه بیشتر خود بدیع زاده تحت تاثیر قرار می گیرد و به وجد می آید. نوبت به او که می رسد بقول خودش به سبک داش مشدی های تهران، غزلی از سعدی می خواند. بدیع زاده می گوید "خوب شد که این آواز را آن شب خواندم. زیرا پس از خواندن من درِ مکتب و مدرسه ای به روی من باز شد و فروغی را صد برابر از آنچه می شناختم، شناختم".
پس از پایان آواز بدیع زاده، فروغی ضمن تشویقش به او می گوید "این هم طرز مطلوبی از خواندن است... ولی نکته ای را باید تذکر بدهم و آن این است که اولاً این رقم آواز را با شعر سعدی و حافظ و این قبیل گویندگان نباید خواند... بلکه جایز است بگویم آواز خسته دلان. به علاوه با اشعاری که حالت درونی آنها را نشان می دهد باید خواند. مثل مخمسات و مسمطات وحشی؛ یا بهتر بگویم «شاهد کفاش خراسانی» که شاعری است سوخته دل، اشعاری به نام دعای عاشق و نفرین عاشق دارد. اگر بتوانید در کتابفروشی های جنوب شهر و یا آنها که کنار خیابان ها مقداری کتاب جمع می کنند و می فروشند پیدا کنید. آنها برای این قبیل آوازها بسیار مناسب است و ثانیا باید بگویم این رقم آواز یکی از آوازهای سنتی قدیم است و نباید گفت آواز باباشمل بلکه این آواز هم همان آوازهای قدیم که به نام بیات معروف است مثل بیات اصفهان، بیات ترک، بیات کرد و بیات های دیگر. باید بگویید بیات ری که در واقع می رساند که اهل ری در قدیم، در کوچه و بازار، این رقم آواز می خواندند و یا لااقل بگویید بیات تهران".
ویژگی ها
آواز بیات تهران تافته جدا بافته ای از موسیقی دستگاهی ایران نیست. حتی فواصل مخصوص و گوشه های اختصاصی هم ندارد. در واقع یک لهجه ویژه برخاسته از فرهنگ جنوب شهر تهران و شهرستان ری است. به كار بردن ادوات كلامى نظیر "امان امان" و "اى روزگار" و همچنین تاكیدهاى خاص روى مخرج فتحه (اَ اَ اَ اَ) مهم ترین ویژگی خوانش آوازی آن می باشد. بعد از زنده یاد جواد بدیع زاده افرادی همچون سعادتمند قمی، دلکش، عبدالعلی همایون، مرتضی احمدی، پرویز خطیبی، حسن شهرستانی، عباس قادری، ایرج، مرشد ولی الله ترابی و ... این نوع آواز خوانی را رواج دادند. در اینجا چند نمونه از آوازهای یاد شده را از حنجره خوانندگان مختلف خواهید شنید که علی رغم تفاوت رنگ صدای شان، در موضوع مورد بحث مشترک اند.
آواز خراباتی در سه گاه با صدای حسن شهرستانی را بشنوید
آواز خراباتی در گوشه بیات راجه با صدای مرتضی احمدی را بشنوید
به درستی نمی توان بستر جاری شدن این شیوه آواز خوانی را گوشه یا دستگاه خاصی عنوان کرد. زیرا با ویژگی های یاد شده، خواننده زبردست می تواند در هر کدام از گوشه های موسیقی ایرانی، جوری بخواند که منظور ما حاصل شود. اما در عمل معمولاً چنین تجربه گسترده ای را شاهد نیستیم. بیشتر خوانش ها، در درآمد سه گاه، گوشه مخالف سه گاه و گوشه بیات راجه هستند. در نمونه های صوتی حاضر، تفاوت لهجه محسوسی در برخی نسبت به دیگری شنیده می شود. برای مثال کمی لحن عربی خوانی عباس قادری کاملاً روشن است یا در نمونه مدهبی اجرا شده توسط حسین بهاری، لحن خاص موسیقی آوازی محافل مذهبی تهران هم شنیده می شود.
آواز خراباتی در مخالف سه گاه با صدای ایرج را بشنوید
آواز خراباتی در گوشه بیات راجه با صدای ایرج را بشنوید
آواز خراباتی در سه گاه با صدای عباس قادری را بشنوید
آواز خراباتی با لحن مذهبی در سه گاه با صدای حسین بهاری را بشنوید
آواز خراباتی در سه گاه با صدای مرشد ولی الله ترابی را بشنوید
با سپاس فراوان از مهندس امیر منصور، فاطمه حبیبی زاد (گردآفرید) و عاصمه فندرسکی
